απολίθωση

Η διατήρηση ζωικών ή φυτικών οργανισμών του παρελθόντος σε απολιθωμένη (πετρωμένη) μορφή. Το μεγαλύτερο μέρος των οργανισμών, από τις πιο απλές μορφές όπως τα βακτηρίδια, έως τις πιο σύνθετες των ανώτερων οργανισμών, μπορεί να απολιθωθεί. Η α. προϋποθέτει απαραίτητα την ταφή των οργανισμών κάτω από τη γη ή από το νερό. Τα μέρη των οργανισμών που διατηρούνται καλύτερα, αφού προηγουμένως και αυτά υποστούν χημικές μεταβολές, είναι τα σκληρότερα, όπως π.χ. τα όστρακα των μαλακίων, οι βελόνες των σπόγγων, τα κελύφη των τρηματοφόρων, τα οστά των σπονδυλωτών κλπ. Η οργανική ουσία που αποτελεί τα μαλακά μέρη του οργανισμού αποσυντίθεται με τον θάνατό του ή –σε ειδικές περιπτώσεις– διασπάται χημικά, μετατρέπεται και παράγει άνθρακα και βιτουμενούχες ουσίες. Ο τρόπος με τον οποίο γίνεται η α. ποικίλλει. Σε εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις η οργανική ουσία ξαναβρίσκεται αναλλοίωτη, όταν οι συνθήκες του περιβάλλοντος είναι ιδιάζουσες. Τυπικό παράδειγμα είναι τα λείψανα των μαμούθ που βρέθηκαν κλεισμένα μέσα στους πάγους της Σιβηρίας και τα οποία διατηρούσαν το δέρμα, το τρίχωμα, τις σάρκες, ακόμα και υπολείμματα τροφής στο στομάχι και στα δόντια. Επίσης, βρέθηκαν λείψανα ρινοκερώτων μέσα σε ορυχεία οζοκηρίτη (απολιθωμένο κερί) της Γαλικίας και πολλά είδη εντόμων, κλεισμένα μέσα σε απολιθωμένη ρητίνη (ήλεκτρο) ορισμένων κωνοφόρων· ορισμένα μάλιστα ευρήματα επέτρεψαν ευτυχώς να μελετηθούν και να αναγνωριστούν οι ζωικές ενέργειες (διατροφή, αναπαραγωγή, στάδια αναπτύξεων) των οργανισμών του παρελθόντος. Έτσι, βρέθηκαν έμβρυα στον μητρικό οργανισμό, π.χ. ορισμένων ιχθυοσαύρων και μερικών ιππαρίων της μειόκαινου, απολιθωμένα αβγά στους ιουρασικούς ορίζοντες του Σάιρενσεστερ (Αγγλία) και στους κρητιδικούς της Μογγολίας. Είναι δύσκολο να καθοριστεί το γένος στο οποίο ανήκουν τα αβγά αυτά, είναι όμως πιθανό να πρόκειται για αβγά του protoceratops,γιατί κοντά τους βρέθηκαν τα οστά αυτού του δεινόσαυρου. Άλλα απολιθωμένα αβγά ανήκουν σε πτηνά του ολιγοκαίνου, ενώ αβγά ψαριών βρέθηκαν σε παλαιότατους ορίζοντες του άνω δεβονίου. Άλλα σπάνια παλαιοντολογικά ευρήματα έχουν επιτρέψει να παρακολουθηθούν τα στάδια εξέλιξης των τριλοβιτών και των ευρυπτεριδών. Ειδικές συνθήκες οδήγησαν στον θάνατο και στην α. ολόκληρα κοπάδια ζώων, και έτσι σχηματίστηκαν σωστά νεκροταφεία. Ένα πολύ ενδιαφέρον παράδειγμα έχουμε στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ: μέσα σε δύο λίμνες με ασφαλτοβιτουμενούχα κοιτάσματα κοντά στο Λος Άντζελες, βρήκαν τον θάνατο στις αρχές του τεταρτογενούς μεγάλα σαρκοφάγα, αρπακτικά και πολυάριθμα πτηνά. Τα ζώα αυτά, παρασυρμένα από τη δίψα, βυθίστηκαν μέσα στα υγρά βιτουμένια (πίσσα) της λίμνης. Νεκροταφεία ζώων βρέθηκαν και στην Ελλάδα, πιο συγκεκριμένα στο Πικέρμι, όπου ανακαλύφθηκε η περίφημη πανίδα των ιππαρίων του μειόκαινου. Οι κυριότεροι τρόποι α. είναι η επιφλοίωση και η κυρίως α. Κατά την επιφλοίωση ο οργανισμός, πριν ακόμα καταστραφεί εντελώς, περιβάλλεται από ενόργανη ύλη (συνήθως ασβεστολιθική, περιασβέστωση) που εξασφαλίζει τέλεια διατήρηση της εξωτερικής μορφής του (εκμαγείωση). Ο αποχωρισμός του απολιθωμένου όντος στην περίπτωση αυτή είναι πολύ δύσκολος, γιατί είναι ενσωματωμένο με το πέτρωμα μέσα στο οποίο έχει κλειστεί. Στην κυρίως α., η οργανική ύλη έχει αντικατασταθεί μόριο προς μόριο από ανόργανη ύλη (επιγένεση). Ανάλογα με το ορυκτό, έχουμε περιπτώσεις αντικατάστασης της οργανικής ύλης με πυρίτιο (αποπυριτίωση), με λειμωνίτη, σιδηροπυρίτη, μαλαχίτη, γλαυκονίτη κ.ά. Άλλοτε πάλι, όπως σε όστρακα γαστεροπόδων, ένα ορυκτό μετατρέπεται σε μίζα άλλη του μορφή, π.χ. ο αραγωνίτης σε ασβεστίτη. Το καλύτερο υλικό α. είναι το πυρίτιο (οπάλιος, χαλαζίας). Αντίθετα άλλα, όπως o μαλαχίτης, αλλοιώνονται με την πάροδο του χρόνου και το απολίθωμα καταστρέφεται. Απολιθωμένο ψάρι (γαστρόνημα το ρομβοειδές) του ηωκαίνου που προέρχεται από τις αποθέσεις του Μπόλκα, κοντά στη Βερόνα της Ιταλίας, όπου οι παλαιοντολόγοι έχουν εξακριβώσει την παρουσία περίπου εκατό διαφορετικών ειδών (Συλλογή Ινστιτούτου Γεωλογίας, Πανεπιστήμιο Ρώμης· φωτ. Gilardi). Κατά την απολίθωση, η οργανική ουσία κατά κανόνα καταστρέφεται· συχνά όμως διατηρούνται τα αποτυπώματα των ζώων και των φυτών, όπως στην περίπτωση αυτών των φύλων της περμίου (παλαιοζωικός αιώνας) (φωτ. Igda). Σε σπάνιες περιπτώσεις απολίθωσης, η οργανική ουσία μπορεί να έχει διατηρηθεί θαυμάσια, όπως ακριβώς έχει συμβεί με αυτά τα αρθρόποδα. Σε σπάνιες περιπτώσεις απολίθωσης, η οργανική ουσία μπορεί να έχει διατηρηθεί θαυμάσια, όπως ακριβώς έχει συμβεί με αυτά τα αρθρόποδα. Στην περίπτωση της συγκεκριμένης απολίθωσης, έχουν σωθεί μόνο τα εσωτερικά εκμαγεία από τα όστρακα ελασματοβραγχίων.

* * *

η (Α ἀπολίθωσις)

η μετατροπή σε λίθο

νεοελλ.

το να μείνει κάποιος άναυδος, ακίνητος, κοκαλωμένος.